زندگی انسان سرشار از رنج‌ها، افکار مزاحم و احساسات ناخوشایند است. بسیاری از افراد در تلاش برای کنترل یا حذف این تجربه‌ها، به چرخه‌ای از اجتناب، نگرانی و رفتارهای ناکارآمد گرفتار می‌شوند. درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد (Acceptance and Commitment Therapy; ACT) پاسخی به این مشکل است؛ رویکردی که به جای تمرکز مستقیم بر کاهش علائم بر افزایش انعطاف‌پذیری روان‌شناختی تمرکز دارد.
انعطاف‌پذیری روان‌شناختی یعنی توانایی حضور در لحظه حال (آگاهی از تجربه‌های حال حاضر مانند افکار و احساس‌ها)، پذیرش تجربه‌های درونی به جای جنگیدن با آنها، و حرکت در جهت ارزش‌های شخصی حتی در مواجهه با سختی‌ها.
گردآوری: دکتر پیمان دوستی
ACT بخشی از موج سوم رفتاردرمانی‌ها محسوب می‌شود و در سال‌های اخیر پژوهش‌های بسیاری درباره اثربخشی آن در طیف وسیعی از مشکلات بالینی و غیر بالینی انجام شده است. شش فرایند اصلی ACT که همگی در خدمت ارتقای انعطاف‌پذیری روان‌شناختی هستند عبارت‌اند از:
- پذیرش (Acceptance): یادگیری گشوده بودن نسبت به تجربه‌ی افکار و هیجانات حتی اگر ناخوشایند هستند بدون تلاش برای اجتناب یا سرکوب آنها.
- گسلش شناختی (Cognitive Defusion): فاصله گرفتن از افکار به جای یکی‌شدن با آنها؛ به‌طوری که ما درون افکار و احساس‌های خود غرق نشویم و سفت و محکم به آنها نچسبیم.
- ارتباط با لحظه حال (Being Present): پرورش آگاهی به تجربه‌های جاری‌ای که هم اکنون در حال تجربه کردن آنها هستیم.
- خود به‌عنوان بافت (Self-as-Context): تجربه کردن خویشتنی فراتر از افکار و احساسات گذرا؛ مشاهده‌گر ثابت تجربه‌ها.
- ارزش‌ها (Values): شناسایی آنچه در زندگی معنا و اهمیت دارد. عمیق‌ترین خواسته‌های قلبی ما برای اینکه می‌خواهیم در طول عمر خود در کدام جهت زندگی حرکت کنیم.
- عمل متعهدانه (Committed Action): برداشتن گام‌های عملی در مسیر ارزش‌ها، حتی با وجود موانع و احساسات دشوار.
مطالعات نشان می‌دهد که ACT در درمان اختلالات اضطرابی، افسردگی، درد مزمن، اعتیاد، و حتی در بهبود عملکرد سازمانی و آموزشی مؤثر است. به‌طور خاص، پژوهش‌ها حاکی از آن است که افزایش انعطاف‌پذیری روان‌شناختی به کاهش نشانه‌های روان‌شناختی و ارتقای کیفیت زندگی منجر می‌شود (Hayes et al., 2021).
کاربرد بالینی و عملی
در محیط درمانی، درمانگر ACT به مراجعان کمک می‌کند تا به جای جنگیدن با افکار و احساسات، رابطه‌ای تازه با آنها ایجاد کنند. برای مثال، فردی که اضطراب امتحان دارد، به‌جای تلاش برای حذف اضطراب، می‌آموزد اضطراب را به‌عنوان تجربه‌ای طبیعی بپذیرد و در عین حال گام‌های مؤثر در راستای ارزش «یادگیری و پیشرفت» بردارد. این تغییر دیدگاه، انرژی فرد را از مبارزه بی‌ثمر با تجربه‌های درونی به سمت زندگی ارزش‌محور هدایت می‌کند.
برای استفاده روزمره، افراد می‌توانند تمرین‌های ساده‌ای را به‌کار بگیرند. مثلاً در مواجهه با افکار منفی، آنها را مانند برگ‌هایی تصور کنند که بر سطح رودخانه در حال حرکت‌اند. این استعاره کمک می‌کند تا فرد از غرق‌شدن در افکار فاصله بگیرد و بتواند به مسیر ارزش‌های خود ادامه دهد.
جمع‌بندی
ACT بیش از آنکه بر «تغییر محتوای افکار» تمرکز داشته باشد، بر «تغییر رابطه فرد با افکار و احساسات» تأکید می‌کند. هدف نهایی، زندگی کردن در راستای ارزش‌ها و ایجاد زندگی معنادار است، حتی در میان رنج و دشواری‌ها. این رویکرد نشان می‌دهد که رهایی واقعی نه در حذف رنج، بلکه در پذیرفتن آن و یافتن مسیر ارزشمند زندگی نهفته است.